TANRILARIN KRALI ZEUS

Anadolu’da Hitit, Frig, İon, Roma dönemlerine ait bir çok antik kenti gezdim. Bu kentlerin kuruluşu, üstlendikleri işlevler, sosyal yaşamları ve bunları yansıtan mitolojik öykülerle karşılaştım.

İnsanlar, ilk çağlarda korkuları nedeniyle tanrıları yaratmışlar. Sırlarını çözemedikleri karanlık, şimşek, yıldırım, fırtına, kar, yağmur vs. gibi doğrudan insanı, ekip biçtikleri toprağı ve üretimi etkileyen doğa olaylarına karşı kendilerini güvence altına alabilmek için, her bir olayı tanrısal kabul edip, neredeyse her biri için bir tanrı yaratmışlar.

Dünyanın dört bir tarafında korkulardan kaynaklanan mitler ve bu mitlerle oluşturulan tanrıların öyküleri var. Bunlardan en bilineni de Anadolu coğrafyasına ilişkin olanlar, Ege Mitolojisi ya da yaygın adıyla Eski Yunan Mitolojisi.

Bu Mitolojik öyküde baş rol oyuncusu Zeus’dur. Roma panteonunda karşılığı Jüpiter. Zeus, gökyüzünü temsil eden Uranus ile yeryüzünü temsil eden Gaia’nın torunu ve Kronos ile Rhea’ nın en küçük oğludur. Kronos doğan bütün çocuklarını yutar, kendisini tahtından indirmemeleri için. Çünkü, kendisi krallığı böyle ele geçirmiştir. Karısı Rhea, son hamileliğinde Girit’e kaçar ve burada Zeus’u doğurur. Rhea, bir taşı kundaklayarak ,Zeus’muş gibi, kocası Kronos’a yutması için verir. Böylece Zeus kurtulur. Büyüdüğünde de babasının yuttuğu bütün kardeşlerin geri çıkmasını sağlar ve kardeşlerinin desteğiyle kral babasını (Kronos) tahtından indirir. Titanları ve devleri yener. Sonra da Zeus ve erkek kardeşleriyle görev paylaşımını belirler. Yaratıcı tanrıların kralı olmasına rağmen, tüm evrenin sahibi olmaz. Yeryüzü ve gökler ondan sorulur. Denizlerin hakimi Poseidon, yeraltı dünyasının hakimi de Hades’tir artık. Kız kardeşlerinden Demeter’e bereketin tanrıçalığını, Hestia’ya aile ocağı tanrıçalığını verir ve Hera’yı da kendisine eş yapar.

Zeus’un gücü, tüm diğer tanrılardan fazladır. Doğa olaylarını yaratır. Bulutları hareket ettirir. Yağmurları yağdırır. Kızdığında şimşekler, yıldırımlar gönderir. İnsanlar, en çok Zeus’dan korkarlar. Zeus’u gücendirmemeye çalışırlar. Öfkesinden kurtulabilmek için adına tapınaklar yapılmış, törenler düzenlenmiş, kentler adanmış.

Anadolu’da Zeus adına yapılmış tapınaklardan bir tanesi, Kütahya’nın Çavdarhisar ilçesi yakınlarındaki Aizanoi antik kentinde bulunan Zeus Tapınağıdır. Mitolojik öyküde, kentin, Zeus’un kızı Erato ile Kral Arkas’ın oğlu Azan tarafından kurulduğu anlatılmaktadır. Friglere bağlı Aizanitislerin yaşadığı bir kent olan Aizanoi’de Hellenistik dönemde Zeus adına bir tapınak yapılmış. Tapınak, dipteros (çift sıra sütunlu) planlı, 120 adet İon ve 4 adet Korinth başlıklı sütunlarla çevrelenmiş. Doğu alınlığında Zeus büstü, batı alınlığında da akanthus yaprakları arasında Kibele büstü bulunuyor.

Bir başka tapınak, Milas ilçesine 14 km. uzaklıktaki Euromos ya da Ayaklı. Zeus’a adanmış bu tapınak, çevredeki diğer antik yerleşim yerlerin de ortak tapınağı. Bu tapınakta Zeus Lepysnos olarak tapınılmış, ama Lepysnos’un ne anlama geldiği bilinmiyor. Karia dilinde bir kelime olduğu tahmin ediliyor. Tapınak cephesinde 6 adet, yan kenarlarında 11 adet sütun olacak şekilde inşa edilmiş. Sütunların gövdeleri İon tarzı yivli, başlıkları ise Korinth stili. Üzerlerinde sütunları yaptıranların adları bulunan yazıtlar var. Tapınağın yan duvarlarından birinde, bir çerçeve içinde çift ağızlı balta röliyefi var. Çift ağızlı balta, Zeus’un sembolü. Bölgede bulunan sikkelerin üzeride de Zeus ve çift ağızlı balta figürleri var.

https://danyalasik.wordpress.com/2016/10/03/euromos-ya-da-ayakli/

Yine, Milas ilçesi sınırları içinde bir kent var Zeus’a adanan, adı Labranda (Labraunda). Burada, Orduların Tanrısı Zeus anlamına gelen Zeus Stratios kültü bulunmakta. Labranda adı da çift ağızlı balta olan Labrys’le ilişkili. Yukarıda Euromos bölümünde de belirttiğim gibi, çift ağızlı balta Zeus’un sembolü. İlk büyük yapılaşma, Karia kralı Maussollos’un burada bir suikast girişiminden sonra, Zeus’a şükranlarını sunmak için başlatılmış. İlk yapılan binalardan, sadece erkeklerin kullanabildiği Andron (B) binasının girişine, Maussollos ” Hekatomnos oğlu Maussollos, andronu ve içindekileri Labraundalı Zeus’a adamıştır.” diye yazdırmış. Yine kent içinde,Andron (B) binasının hemen üstündeki yamaç düzeltilerek cephelerinde 6 şar, yan kenarlarında da 8 er sütun bulunan Zeus tapınağı inşa edilmiş. Kutsal alanda yapılan törenlere, beş gün süren şölen ve oyunlar eklenmiş, Zeus onuruna. Böylece daha sosyal bir içerikli hale gelmiş.

https://danyalasik.wordpress.com/2016/10/15/labraunda-labranda/

Pergamon ya da günümüz adıyla Bergama, Zeus’a adanmış bir sunağın bulunduğu bir diğer Anadolu kenti. Pergamonluların Galatlara (Keltler) karşı kazandıkları zaferin anısına Attalos ailesinden II. Eumenes zamanında M.Ö. 197-159 aralığında inşa edilmiş bir dinsel yapı. 1878 yılında Almanlar tarafından yerinden sökülerek Berlin’e taşınmış. 2016 yılında Zeus’a adanmış bu sunağı görmek için Berlin Müzesine gittim, ama Müze, restorasyon çalışmaları nedeniyle ziyaretçilere kapalıydı ve bu durum 2023 yılına kadar devam edecek. Genişliği 35 m., derinliği 33 m., orta bölümünde merdivenlerin bulunduğu u şeklinde mermerden bir yapı. Bergama sunağının çevresi, büyük frizlerle (kabartmalar) süslenmiş. Frizlerin uzunluğu 120 m. ve yüksekliği 2.3 m.. Frizler, Eski Yunan Mitolojisindeki tanrıların devlerle olan savaşlarını anlatır. Bergama sunağının doğusundaki frizlerde Zeus, Athena, Apollon ve Artemis figürleri, batısında Okeanos ve Nereus bulunuyor. Kuzey frizlerinde, Orion ve kader tanrıçaları Moiralar, güney frizlerinde ise, Helis kabartmaları var. Tanrılar ve devler arasındaki bu savaş kabartmaları, gerçekte Pergamonlular ile Galatlar arasındaki savaşı sembolize etmekte. Bu savaş sonrası Pergamon bir devlet, bir krallık olarak çevresine egemen olabilmiş.

Silifke ilçesinin 30 km. kuzeyinde bulunan Uzuncaburç, antik Olba bölgesinin (territorıum) tapınma yeri. Helenistik ve Roma dönemine ait yapılar var. Zeus (Olbios) tapınağı Hellenistik döneme ait. Peripteros planlı, yani ana gövdenin etrafı tek sıra Korinth başlıklı 36 adet sütunla çevrelenmiş, beşik çatılı.