Müziğin teknik kısmından anlamam, bir enstrüman dahi çalamam. Farklı müzikleri klasiği, yerelleri dinlemeyi seviyorum. Yerellerden, ancak Dünya’da ünlenmiş bir müzik türü de, Fado. Fado müziği ile ilk tanışmam, 1987 yılında A.B.D. de olmuştu. Colorado Üniversitesi’ne eğitim için gelmiş olan Rodrigues, beraberinde, Fado müziği kasetlerinden getirmiş. Onun evindeki yemekte dinletmişti, Fado’yu. Gurbetin verdiği duygu ve müziğin yarattığı hava ile de, biraz hüzünlenmiştik.

Fado müziğini tamamen unutmuştum. Solist kadının adını bile, hatırlamıyordum. 2017 yılı Ocak ayında, Portekiz’e yolculuğum başladı. Porto kenti üzerinden Lizbon’a ulaştım. Lizbon, bazı yönleriyle İstanbul’u andırıyor. Tejo ırmağı, Lizbon önlerinde genişleyerek, deniz-ırmak farkını anlayamadan, Atlas Okyanusu ile buluşuyor.

• 

• 

Fado müziğine geçmeden önce, bu müziğin doğduğu yerden bahsetmek istiyorum. Alfama mahallesi. Alfama mahallesi, Lizbon’dan önce var olan bir yerleşim yeri. Alfama mahallesinin üst tarafı Castelo (Kale) bölgesi. Burada, Sao Jorge (Saint George) kalesi bulunuyor. Yani, Alfama mahallesi kalenin eteğinde, kale ile Tejo ırmağı arasındaki yamaçta. İlk sakinlerinin Mağribi olduğu söyleniyor. İber yarımadasının İslam orduları tarafından ele geçirilmesinden sonra, Mağribiler buraya yerleşmiş.

Mahallenin sokaklarında çok sayıda çeşme ve çamaşırhane var. Bazı çeşmelerden sıcak su akıyor. Mahallenin adı Arapça ”Hamam” ya da sıcak çeşme anlamında ”Al-Hamma” dan geliyor. Zamanla değişmiş, adı Alfama olmuş. Kadınlar evlerinde çeşme, çamaşırhane gibi ortak kullanılan mekânlarda günlük işlerini ve sohbetlerini yaparlarken erkekler de, Tejo ırmağı üzerinden Atlas Okyanusu’na çıkarak balık avlıyorlarmış. akşam üzeri de kıyıda toplaşan kadınlar, kocalarını, oğullarını bekliyorlarmış. Denize açılan, ama dönmeyen eşler ve oğullar için başlayan feryat ve çığlıklar, zamanla, kıyıda, denize karşı yakılan ağıtlara dönüşmüş. Fado’nun kaynağı, 19. yüzyılın başlarında, halkın içinden çıkan ve yakılan işte bu ağıtlardır. Bu nedenle de; aşk, sevgi, özlem, acı, keder, hüzün, melankoli, nostalji vardır Fado müziğinde ve sözlerinde. Zaten, kader anlamındaki Fatum sözcüğünden türetilmiş, Fado. Zamanla, doğduğu yer olan Alfama’dan çıkmış, kaderlerine küsen, ya da kaderlerine isyan eden yoksul kesimlerin mahallelerinde de dillendirilmeye başlanmış.

1755 yılındaki, Lizbon depreminden çok fazla etkilenmemiş, Alfama mahallesi. Neredeyse bir kulaçlık daracık sokaklar. Kollar iki yana uzatıldığında, yandaki binalara dokunulabiliyor. Bu sokaklarda, akşamdan gece yarılarına kadar Fado müziği ve şarkıcıların sesleri yankılanıyor. Çünkü, burada çok sayıda Fado bar ve restoran var. Buradaki restoranlardan biri de Sao Miguel D’Alfama. Fazla talep olduğu için rezervasyonla müşteri kabul ediyorlar. Bir şans eseri, oldukça tanınmış bu restoranın girişinde solda bir küçük masanın boş olduğunu öğrendim ve hemen rezervasyonumu yaptırdım. Restoranın açılış saatine kadar, Alfama sokaklarını arşınladım. Alfama mahallesinin Tejo ırmağındaki eski bir binayı, Fado müzesi olarak düzenlemişler. Ancak, müze içindeki tadilat nedeniyle kapalıydı ve gezme imkânı bulamadım. Ama, öğrendiğime göre, Fado sanatçılarının posterleri, enstümanlar, plaklar ve notalar sergileniyormuş. San Miguel D’Alfama restoranda masama oturduğumda da, Fatıma Moura, gitar, Fado gitarı (viola da deniliyor) ve keman eşliğinde, Fado repertuarına henüz başlamıştı. Sardine (sardalya) ve yanında beyaz şarap, kulağımda gitar tınlamaları ve Fatıma Mouro’nun sesi. Bilmeden, Lizbon’un önemli bir Fado sanatçısını, Fadista’sını dinlemişim. Bu mekânda, daha önce bir çok önemli Fadistalar, Fado söylemişler.

• 

• 

Fado müziğini 19. yüzyılın başlarındaki yakılan ağıtlarla ilişkilendirseler de, bence kökleri çok daha eskilere dayanıyor. Fas gezim sırasında, Marakeş’in güneyinde Atlas dağlarında bir vadinin başında bulunan Kasbah Tifirte’de Fado benzeri (enstrümansız) bir ezgi duymuştum. Pek bilimsel bir kanıt olmasa da, Fado’nun köklerinin Kuzey Afrika olduğunu düşünüyorum. Ama, Portekiz dilinde kendini bulmuş. Modern Fado’nun kraliçesi olarak anılan Amalia Rodrigues (1920-1999); 1950 ve 1960 yıllarında Dünya’nın çeşitli yerlerinde güçlü sesi ile Fado şarkılarını söyleyerek, bu müziğin tanıtılmasında önemli rol oynamış. Fado şarkılarını, 32 albümde toplamış. Ana Mouro da, önemli Fado sanatçıları arasında bulunuyor. Alfama’da dinlediğim Fado’nun dışında bir Fado türü daha varmış, Coimbra kentinde ortaya çıkan Coimbra Fado’su. Dinlemedim, bu nedenle de hiç bir fikrim yok. Yaygın olan Lizbon Fado’su, kadınlar tarafından söyleniyor. Ağıt yakma, herhalde kadınlara daha çok yakışıyor. Fado’nun modern döneminde, bir takım yenilikler yapılmış. Gitar, şarkıcıya eşlik ederken, şarkının ifadelerine varyasyonlarla müzikal cevap vermek, ya da geçişlerde solo doğaçlama (kanun’da taksim) yapmak gibi. Yenilerde, Fado’ya düet sokulmuş. Bu düette, kadın ve erkek yer alıyor. Enstrümanlarda da yenilikler yapılmış. 12 telli gitar ve violanın yanı sıra keman, piyano ve akordeon da ilave edilmiş. UNESCO tarafından 2011 yılında, Lizbon ve Fado müziği Dünya Mirası listesine alındıktan sora cazibesi artmış. Yoksul halk kesimi şarkıları olmaktan çıkmış, üst sosyal sınıflar tarafından dinlenir hale gelmiş. Elbet, buna yapılan modernizasyonların katkıları da var. Salazar’ın diktatörlüğü döneminde bütün protest müzikler sansürlendiği ve yasaklandığı için, Fado da bundan nasibini almış. Salazar’dan sonra yasak kalkınca da, Fado müziği yayılmaya başlamış. İspanya’nın flamenkosu gibi, Portekiz’in müziği. Portekiz Fado’dur, Fado Portekiz. Amalia Rodrigues’in seslendirdiği Fado Portugues adlı şarkının linki https://youtu.be/1YriVM8sC7M

• 

• 

Umarım, Portekiz’e tekrar gitme şansım olur. Fado’yu, Alfama’yı ve Lizbon’u yeniden yaşarım. Yeni bir yazımda buluşmak üzere, hoşça kalın.

GÖRSELLER: https://photos.app.goo.gl/Z9fwy5hdrSGxMTo4A